در طی یکی دو دهۀ گذشته ارزشیابی برنامه‌های آموزشی به‌عنوان رکنی مهم در آموزش مهندسی، مورد شناسایی قرارگرفته است. مرور فرایند ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی در کشورهای پیشرفته، سازوکار و محتوای کم و بیش یکسان آنها را نشان می‌دهد. سازمان‌های ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی معمولا نهادهایی مستقل و متکی بر کار داوطلبانه هستند. سازوکار فرایند ارزشیابی در کشورهای مختلف همخوانی بسیاری با هم دارند و کم و بیش از الگوی واحدی می‌کنند.
ارزشیابی برنامه‌های منتهی به‌مدرک دانشگاهی، در واقع ارائۀ گواهی‌نامه‌ای به‌این برنامه‌ها است. این گواهی‌نامه می‌تواند؛ به‌منظور ارزیابی کیفیت برنامه و میزان دستیابی آن به‌هدف‌ها و استانداردهای آموزشی تأیید شده باشد. ارزشیابی به‌دنبال رتبه‌بندی برنامه‌های آموزش مهندسی نیست، بلکه به‌دنبال اطمینان از دستیابی برنامه به‌حداقل ملاک‌های در نظرگرفته شده برای یک برنامۀ آموزش مهندسی است. در برداشت تازه‌ای از ارزشیابی، که در ابتدای قرن حاضر ارائه شد و به‌سرعت گسترش یافت، به‌جای ارزیابی آنچه دانشگاه عرضه می‌کند (اساتید، روش تدریس، آزمایشگاه‌ها، کتابخانه و …)؛ تمرکز به دستاوردها، یعنی آنچه دانش‌آموختگان کسب کرده‌اند، معطوف شد. به‌این منظور حداقل دستاوردهای یک برنامۀ آموزش مهندسی تدوین گردیده است. برای قضاوت در مورد میزان دستیابی دانشجویان به‌دستاوردهای مورد نظر، روش‌های ارزیابی درونی یا خودارزیابی، توسط موسسۀ آموزشی؛ و ارزیابی برونی، توسط نهادهای ارزشیابی مستقل، توسعه یافته است.
در کشور ما ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی با تأسیس مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران در سال 1390 آغاز شد. به‌دنبال تأسیس این مؤسسه، سازوکار و استانداردهای مربوط به‌ارزیابی درونی و برونی تهیه گردید. در مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، کار ارزیابی برونی با دریافت گزارش ارزیابی درونی برنامۀ آموزشی، که به‌صورت خود ارزیابی توسط مؤسسه آموزشی انجام شده، آغاز می‌شود. گزارش ارزیابی درونی حاوی اطلاعات عمومی در بارۀ برنامه و دانشگاه، و اطلاعات اختصاصی و دقیق در مورد نحوۀ دستیابی برنامه به‌ملاک‌های آموزش مهندسی است. فرایند ارزیابی برونی یک برنامه آموزشی، توسط مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، با تشکیل کارگروه ارزشیابی متشکل از ارزشیابان و نماینده مؤسسه آغاز می‌شود.
هسته اصلی ارزیابی برونی برنامه‌های آموزشی، ارزشیابان هستند. وظیفه ارزشیابان قضاوت در مورد نحوه و میزان دستیابی برنامه به‌ملاک‌های تعیین شده توسط موسسه ارزشیابی است. ارزشیابان، افرادی حرفه‌ای (مدیران آموزشی، اساتید دانشگاه، ارباب صنعت، نمایندگان دولت، فعالین بخش خصوصی و افراد بازنشسته)، علاقه‌مند به‌حرفه خود و ارتقاء آموزش‌عالی هستند. وظیفه اصلی ارزشیابان قضاوت در مورد برنامه‌های آموزشی، در زمینۀ تخصصی است. این ارزشیابان هستند که تعیین می‌کنند آیا برنامه آموزشی به‌ملاک‌های مورد نظر رسیده است یا نه. کارگروه ارزشیابی با توجه به‌محتوی پرسش‌نامۀ تکمیل شدۀ ارزیابی درونی، و مستندات همراه آن، و همچنین مشاهدات صورت گرفته در طی بازدید از مؤسسه آموزشی، گزارشی مقدماتی در مورد میزان همخوانی برنامه موردنظر با ملاک‌های در نظر گرفته شده، تهیه می‌کند و آنرا به‌طور مقدماتی، در جلسه پایانی بازدید، از طریق دبیر کارگروه به‌مسئولان برنامه ارائه می‌کند. در این گزارش نقاط ابهام و کاستی‌های احتمالی برنامه آموزشی فهرست می‌شود. کارگروه ارزشیابی ممکن است در مورد بخش‌هایی از برنامه نگرانی داشته، در مواردی ضعف مشاهده کرده و در جاهایی کمبود ببیند:
- کامل: ملاک بدون مشکل و مطابق معیارهای در نظر گرفته شده است.
- نگرانی: مفهوم کلی ملاک اقناع شده ولی این امکان وجود دارد که در آینده شرایط به‌گونه‌ای تغییرکند که ملاک ارضاع نشود.
- ضعف: مفهوم کلی ملاک اقناع شده ولی از استحکام کافی برای کسب اطمینان نسبت به‌کیفیت برنامه برخوردار نیست. برای دستیابی به‌ملاک مورد نظر، باید تا قبل از بازدید بعدی اقدامات اصلاحی انجام شود.
- کمبود: مفهوم کلی ملاک اقناع نشده است.
فرایند ارزیابی برونی برنامه‌های آموزش مهندسی شفاف بوده و سازوکار و نحوۀ اجرای آن از پیشتر در اختیار مراکز آموزشی متقاضی، قرار داده می‌شود. این فرایند به‌گونه‌ایی طراحی شده که در صورتی که توسط گروه‌های صلاحیت‌دار مختلفی به‌اجرا درآید، به نتایج واحدی برسد. برای به‌حداقل رساندن خطا در قضاوت و تصمیم‌گیری‌های ارزشیابان، انتخاب سطح دستیابی به هر ملاک، با توجه به‌تعاریف از پیش تعیین شده صورت می‌گیرد. ارزشیابی یک برنامه آموزشی، تابعی از اقناع تک تک نیازهای آن است. برای قضاوت در مورد نتیجه ارزشیابی برنامه، یا ثبت نتیجه قضاوت در مورد میزان دستیابی برنامه به‌مجموعۀ نیازهای در نظر گرفته شده، مقیاسی سه درجه‌ای، انتخاب شده است.
- قابل قبول؛ یا ارزشیابی بدون شرط. این سطح از ارزشیابی به‌برنامه‌ای اهدا می‌شود که قضاوت در مورد همۀ نیازهای آن در حد «قابل قبول» باشد. در این حالت گواهی ارزشیابی برای یک دوره کامل (5 سال) اعطا می‌شود.
- قبول مشروط، یا ارزشیابی مشروط (همراه با فهرستی از کاستی‌ها و مدت زمانی که بایدبرطرف شوند). این سطح از ارزشیابی زمانی اعطا می‌شود که قضاوت در مورد یک یا تعدادی از ملاک‌ها، به‌صورت «قبول مشروط»، باشد. گواهی برنامه‌هایی که ارزشیابی مشروط می‌شوند برای مدت کوتاه‌تری (2 سال) داده شده و در انتهای این مدت، برنامه برای اطمینان از اقناع شروط، مجددا بازبینی می‌شود.
- غیر قابل قبول، معرف حالتی است که هیچ‌یک از دو حالت فوق وجود نداشته باشد. در چنین شرایطی کارگروه ارزشیابی می‌تواند مردود شدن ارزشیابی را تجویز کند. در صورت مردود اعلام شدن ارزشیابی نواقص برنامه به‌اطلاع مؤسسه آموزشی می‌رسد تا برای بهبود کیفیت برنامه و آماده نمودن آن برای ارزشیابی مجدد مورد استفاده قرارگیرد.
ارزشیابی یک برنامه فرایندی دائمی بوده و با کسب مدرک ارزشیابی به‌پایان نمی‌رسد. ارزشیابی مجدد برنامه پس از دوره 5 ساله، مستلزم اثبات ارتقاء کیفیت برنامه آموزشی، در فاصله دو ارزشیابی است. علاقمندان به کسب اطلاعات بیشتر در مورد فرایند ارزشیابی، و ارزیابی برونی برنامه‌های آموزش مهندسی ایران، می‌توانند به مقاله «سازوکار ارزیابی برونی برنامه‌های آموزش مهندسی ایران» (پیوست)؛ یا کتاب «نوآوری در آموزش مهندسی»، انتشارات دانشگاه تهران، مرجعه نمایند.
ح. م.، مهر 1395
